جایگاه اجتماعی روحانیون و روشنفکران در جامعۀ امروز ایران

علی سلطان‌زاده، سردبیر و مجری پادکست دوسیه اندیشکده هاتف در ادامۀ موضوع فصل اول پادکست دوسیه پیرامون مرجعیت‌های اجتماعی، به گفت‌وگو با محمدحسین بادامچی پرداخته است. موضوع این مصاحبه «جایگاه اجتماعی روحانیون و روشنفکران در جامعۀ امروز ایران» است. در طرح بحثی که قبل از این مصاحبه به دکتر بادامچی داده شده بود، از این صحبت شده بود که مسئلۀ کلی ما در این سلسله‌گفتگوها جایگاه اجتماعی چهار قشر است: روحانیون، روشنفکران، سلبریتی‌ها و روانشناس‌های موفقیت. به همین دلیل دکتر بادامچی در آغاز صحبت خود را با روشن‌کردن وضعیت این چهار قشر به‌طور کلی آغاز کرد و در ادامۀ صحبت به طور خاص به دو قشر روحانیون و روشنفکران پرداخت.

تلقی دکتر بادامچی این است که این چهار گروه در عرض هم نیستند. یعنی اینطور نیست که ما با یک میدان واحدی مواجه باشیم که چهار نوع گروه مرجع فرهنگی در آن مشغول به فعالیت باشند. در واقع هر کدام از این‌ها متعلق به یک نظم اجتماعی خاص و یک میدان اجتماعی خاص هستند و نمی‌توانند جای همدیگر را بگیرند. پس به جای اینکه روی برخی افراد و نمونه‌های خاص از این چهار گروه تمرکز کنیم، به زمینۀ اجتماعی این چهار گروه نگاه می‌کنیم.

زیست جمعی ما از عصر قاجار تا چند دهۀ گذشته با محوریت و مرجعیت دو گروه از نخبگان اندیشه‌ورز پیوند داشته که خود را عموما در نسبت با  دو دستگاه معرفتی دین و علم شناسایی کرده‌اند. روحانیون و روشنفکران در تاریخ معاصر ایران کسانی بودند که اولویت‌ها و کانون‌های توجه را با تکیه بر اقتدار گفتمان‌های دین و علم مشخص می‌ساختند و بر اساس تفسیر فراگیر خود از جهان، بایدها و نبایدهای زیست اجتماعی را تعیین می‌کردند. هرچند تکثر در این دو گروه به همراه رقابت‌ها و رفاقت‌های موسمی ساختار مرجعیت را در دوره‌های مختلف دستخوش تغییر می‌کرد، اما به واسطۀ منزلت علم و دین، نظم حاکم بر دوگانۀ مرجعیت اجتماعی متحمل انقلاب یا دگردیسی اساسی نمی‌شد.

ظرف دو دهه اخیر و با توسعۀ انقلابی شبکه‌های ارتباطی شاهد طلوع موج جدیدی از نخبگان بودیم که غالبا با نام سلبریتی شناخته می‌شوند و مبنای مرجعیت خود را نه از یک دستگاه معرفتی، بلکه از منزلت اجتماعی در صنعت سرگرمی بدست آورده‌اند. در این بازه مرجعیت دانشگاه و حوزه اگر نگوییم دچار فروریختگی، مطمئنا دچار تردیدهای حائز توجهی شده است. در ده سال سخت اقتصادی، زمانی که اکثر نخبگان از حل اساسی‌ترین مسائل معیشتی و اجتماعی عاجز بودند، جامعۀ ایران به سنخ جدیدی از گروه‌های مرجع روی آورد تا دردهای بی‌درمان زندگی اجتماعی خود را تا مدتی فراموش کند. سلبریتی‌ها نماد خوشباشی و موفق زیستن در جهان آشفته‌ای هستند که از پذیرفتن تلخی‌ها و ناکامی‌هایش عامدانه ابا و امتناع داریم. سلبریتی‌ها حامل موفقیت‌های نداشتۀ ما و برآورندۀ آرزوها و آرمان‌های یک زندگی موفق و مرفه هستند. پدیده‌ای که از آن منع شدیم و رویایش را در سر پروراندیم. روی هم رفته سلبریتی‌ها مبدل به موفق‌ترین نخبگان دهۀ 90 شمسی و در مواردی تجسم آرمان‌ها و خواسته‌های سرکوب شدۀ جامعه ایران شدند.

دومین قسمت از مجموعه پادکست های دوسیه به میزبانی علی سلطان زاده در 3 مرداد 1401 منتشر شد.
موضوع این قسمت از دوسیه در رابطه با نقش سلبریتی ها و مرجعیت فکری آنها در جهان امروزی ایرانیان است که با دعوت از آقای داوود طالقانی بحثی پیرامون این موضوع شکل می گیرد که از چندین منظر قابل نقد و بررسی است.

میتوانید این قسمت را از اینجا گوش کنید

سلبریتی کیست؟

به نظر می رسد که بهترین نقطه آغاز و از سویی مناقشه برانگیز ترین قسمت؛ تعریف ما از سلبریتی باشد.
سلبریتی در ساده ترین معنا به فردی اشاره دارد که در یک جامعه دارای شهرت و سرشناسی است.این سرشناسی می تواند مثبت یا منفی و در تمامی زمینه ها اعمم از هنر،ورزش، سیاست و … باشد.اما به نظر می رسد که نمی توان همه سلبریتی ها و نقش و کارکردشان در اجتماع را در یک مقام و مرتبه قرار داد؛ نکته ای که باید در خصوص آن وسواس بیشتری به خرج داد.