آنچه در ادامه می‌آید مبتنی بر پیش‌فرض اولیۀ وجود تنگنای حکمرانی در ایران است. بنا بر علایم متعددی در سطوح خرد و کلان، امر حکمرانی در کشور با صعوبت و سختی‌های متراکم همراه شده و به نظر می‌رسد که مدیریت برای هر شخص، حزب و گروهی بیش از اندازه دشوار و مسئله‌ساز گشته است.
 پیدایش این وضعیت متاثر از عوامل چندگانه‌ای است که در این نوشته به واکاوی عمیق آن نمی‌پردازیم. اما تا جای ممکن راهکارهایی را ناظر به گذشته و حال بیان کرده و با نگاهی خوش‌بینانه به آینده، موارد راهگشایی را ناظر به جامعه ارائه می‌کنیم تا هر مدیر و مسئولی در کشور بتواند از آن بهره برده و ناظر به آن سازمان و پیرامون خود را تا جای ممکن سامان دهد.

البته تردید نیست که ادبیات حجیمی در این حوزه گردآوری و تالیف گشته و این بیان مختصر، میل به تقلیل مسائل ریشه‌دار حکمرانی در ایران ندارد. ساده‌سازی مسیر چیزی غیر از تقلیل‌گرایی است. ساده‌سازی با نیت اصلاح و بهبود عملکرد در حکمرانی می‌تواند آیندۀ بهتری را برای همۀ ما در کشور فراهم سازد و این نوشته بر اساس همین انگیزه از منظر یک پژوهشگر علوم اجتماعی تا جای ممکن با صراحت، شفافیت و سادگی بیان شده است.

1 . اهمیت عدل در حکمرانی موفق ایرانی

در اپیزود سوم پادکست دوسیه، روان‌شناسان موفقیت، روشنفکران، روحانیون و سلبریتی‌ها به‌عنوان چهار گروه دارای مرجعیت فکری و فرهنگی برای بخشی از ایرانیان امروز معرفی شدند و از بین آن‌ها قشر مورد هدف روان‌شناسان موفقیت بودند. به نظر می‌رسد این گروه امروزه به شکل گسترده‌ای در تمامی حوزه‌های زندگی شامل مدرسه، دانشگاه، ارتش، روابط عاطفی و جنسی و… نفوذ کرده و موثر هستند. مردم به وفور به آنان مراجعه کرده و در مورد حساس‌ترین مسائل زندگی‌شان از آنان نظرخواهی می‌کنند. در حالی که می‌توان پرسید آیا این قشر در این حدی که مورد توجه واقع شده‌اند قادر به بهبود اوضاع و حل مشکلات هستند؟ به علاوه این میزان از اقبال امروز ایرانیان به روان‌شناسان امری است که در دهۀ قبل به وضوح بسیار کمتر بوده. پس به منظور فهم بهتر چگونگی و چرایی این پدیدۀ نسبتا نو یعنی تاثیر و مرجعیت بالای روان‌شناسان موفقیت دکتر علی شهاب ، نماینده‌ای از جامعۀ روان‌شناسان، میهمان این اپیزود پادکست دوسیه بود و با وی گفت‌وگو شد.

سوالات اصلی که کل گفت‌وگو پیرامون آن‌ها شکل گرفتند عبارت از موارد زیر هستند:

• آیا روان‌شناسی در ایرانِ امروز نفوذ بیشتری نسبت به گذشته پیدا کرده است و روان‌شناسان مرجعیت فکری و فرهنگی برای جامعۀ ایران دارند؟
• آیا روان‌شناسی فردگرا است یا خیر؟ اگر هست آیا این فردگرایی اشکالی بر آن است یا خیر؟
• آیا می‌توان این پدیده را روان‌شناسی جریان غالب در نظر گرفت که مجموعه‌ای از آموزه‌های مشخص از طریق آموزش به دانشجویان منتقل می‌شوند؟
• آیا روان‌شناسی علم است و اگر علم است به چه معناست؟ یعنی کدام ویژگی روان‌شناسی باعث می‌شود علمی شود و روان‌شناسی زرد چه ویژگی‌هایی ندارد که باعث می‌شود علمی نباشد؟ آیا روان‌شناسی هم قوانینی ماندن آنچه در علم فیزیک مطرح می‌شود دارد؟ اگر نه چرا؟
• اگر روان‌شناسی اثربخش‌تر از روش‌های دیگر (روش‌های رقیب) است، پس چرا یک عده از جامعه دنبال آن روش‌ها رفته و دنبال روان‌شناسی نمی‌روند؟ آیا فقط در کشور ما به سراغ راه‌های زرد غیر روان‌شناسی می‌روند؟

فرار مغزها از ایران به مهاجرت متخصصین و نخبگان علمی از ایران گفته می‌شود که یکی از معضلات اجتماعی، اقتصادی و آموزشی کشور ماست. بنا بر آمار منتشرشده توسط رصدخانۀ مهاجرت ایران در سال 1400، در بین چهار گروه فعالان استارتاپ‌ها، پزشکان و پرستاران، اساتید، محققان و پژوهشگران و دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی بین 63 تا 71 درصد از افراد تمایل زیاد یا بسیار زیاد به مهاجرت از ایران دارند. جالب‌تر آنکه بین 56 تا 87 درصد این گروه‌ها تمایل خود به مهاجرت را تا حد زیاد یا بسیار زیادی حاصل از شرایط عمومی کشور می‌دانند. هرچند که افزایش قیمت ارز و همه‌گیری کرونا در سال‌های اخیر باعث کاهش نسبی نرخ مهاجرت‌ها شده است ولی تمایل به مهاجرت از کشور و نارضایتی ایجادشده در پی آن نشان‌دهندۀ وخامت اوضاع در بین گروه‌های تحصیل‌کرده و نیروی کار ماهر در کشور است.

به‌عنوان یک نمونۀ بسیار عینی از این وضعیت، اندیشکده هاتف در طی یک گزارش اجمالی پیرامون پدیدۀ فرار مغزها از ایران، تا حد امکان به رهگیری محل زندگی رتبه‌های برتر کنکور از سال 1380 تا سال 1395 پرداخته‌است.

طبق این بررسی که از طریق داده‌های شبکه‌های اجتماعی بدست آمده، محل سکونت و اشتغال ده نفر اول کنکور سراسری ریاضی‌فیزیک از سال 1380 تا سال 1395 را تا حد امکان بررسی کردیم و طبق اطلاعات به دست آمده 115 نفر از آن‌ها در ایران حضور ندارند. آمریکا، کانادا و سوئیس از جمله کشورهایی بودند که این دانشجویان برای ادامه تحصیل، کار و زندگی انتخاب کرده­اند. همانطور که در نمودارهای زیر مشاهده می­شود به طور متوسط بیش از 78 درصد نخبگان دیگر به کشور باز نگشته‌اند.

مناسک پیاده‌روی اربعین، در سال‌های اخیر با اقبالی گسترده از سوی قشرهای مختلف مردم همراه بوده است. در شرایطی که برخی نشانه‌ها، از افول جایگاه مذهب در ایران حکایت دارد، شکوه و رونق این مراسم، جامعه‌شناسان را به بازاندیشی در تحلیل‌هایشان سوق داده است. این بازاندیشی، گاه با تحلیل‌هایی از این مراسم همراه بوده‌اند که به نظر می‌رسد قوت و قوام لازم را ندارند. در اولین تحلیل رایج، حمایت‌های حکومتی از این مراسم، در قالب انعکاس رسانه‌ای گستردۀ آن، حمایت‌های مالی مختلف و… علت این شکوه برشمرده می‌شود. حال اینکه در این سال‌ها بسیاری از مناسک بوده‌اند (مانند مناسک نمازجمعه) که با حمایت‌های مختلف رسمی نیز همراه بوده‌اند اما با شکستی سهمگین در جلب‌نظر مردم مواجه شده‌اند.

گاه تحلیل‌ها سویه‌های صرفا الهیاتی به خود می‌گیرند و مثلا گفته می‌شود که فقط محوریت اسطوره‌ای معنوی چون امام حسین‌(ع) موجب چنین استقبال گسترده‌ای شده است، حال آنکه باز در سالیان گذشته شاهد افول برخی مناسک (مانند روضه‌های خانگی) بوده‌ایم که اتفاقا محوریتشان شخص اباعبدالله(ع) بوده است.