برای رشد کسب‌وکارها سرمایه‌های گوناگونی اهمیت دارند. یعنی نه‌تنها سرمایه‌گذاری مالی، بلکه افزودن دارایی‌های ارتباطی یک کسب‌وکار نیز می‌تواند یک سرمایه‌گذاری کلیدی و ضروری باشد. این موضوع زمانی بیشتر حائز اهمیت می‌نماید که وضعیت اجتماعی و اقلیمی به آن دامن بزند. به بیان دیگر، به‌طور خاص درمورد ایران شکاف‌های میان دولت-ملت سبب می‌شود که سرمایۀ اجتماعی در جامعۀ معاصر ایرانی مخدوش باشد؛ در چنین شرایطی، ساختارهای متمرکز و عمودی و صُلب، فضای پویا و منعطف و متکثر را از بین می‌برد. جامعۀ مدنی به کمک ابزارهای دیجیتالی، تمایل بسیاری برای خودابرازی و کنشگری فعال خواهد داشت؛ اما ساختار مانع چنین تحرکی خواهد شد. این وضعیت، شرایطی را سبب می‌شود که جامعه‌شناسان آن را ذره‌ای‌شدن جامعه می‌نامند؛ یعنی وضعیتی که در آن افراد ترجیح می‌دهند حلقه‌های اعتمادشان را کوچک‌تر کرده و اهداف خود را به‌صورت فردی دنبال کنند. استدلالی که چنین وضعیتی را توجیه می‌کند می‌تواند اتکا به درآمدهای نفتی در حکومت‌ها و بی‌نیازی آن‌ها به مردم (برای نمونه بی‌نیاز از جلب اعتماد جامعه برای دریافت مالیات) باشد. بر همین اساس است که  افراد در برقراری ارتباطات افقی ناتوان بوده و هم‌افزایی با دیگران در زیست اجتماعی را کمتر می‌آموزند [[1]].

با این مقدمه، این مقاله، مقالۀ دوم از بخش دوم این پرونده، به بررسی این می‌پردازد که گردآوری و داشتن این نوع سرمایه برای کسب‌وکارها چه اهمیتی دارد. در بخش اول پرونده، با عنوان مرثیه‌ای بی‌اشک بر مرگ عموزنجیرباف، پیرامون ماهیت و تشکیل سرمایۀ اجتماعی صحبت شده است که محل بحث اصلی در این بخش پرونده است.

مقدمه

در بسیاری از تحلیل‌ها درمورد تاریخ معاصر ایران، عاملیت زنانه کنار زده می‌شود. حتی وقتی درمورد واقعه کشف حجاب که تأثیر زیادی بر زندگی زنان گذاشت صحبت می‌شود، زنان صرفا به‌عنوان کسانی توصیف می‌شوند که تأثیر پذیرفتند و تأثیر مهمی نگذاشته‌اند. چه موافقان و چه مخالفان سیاست کشف حجاب طوری درمورد آن صحبت می‌کنند که گویی زنان فقط آلت دست مردان بوده‌اند و اختیاری از خود نداشته‌اند. ایده کشف حجاب نیز عموما یا به شخص رضاشاه نسبت داده می‌شود، یا به دولت‌مردان و یا به روشن‌فکران. در این یادداشت می‌خواهم به تأثیر زنان در کشف حجاب بپردازم.
بسیاری از تحلیل‌ها سیاست کشف حجاب را اقدامی غیرسیاسی برای تغییر وضعیت زنان و مدرن‌کردن جامعه توصیف می‌کنند. اما از دیدگاهی دیگر، سیاست کشف حجاب را می‌توان اقدامی برای حل مشکل مشروعیت در حکومت پهلوی اول به شمار آورد. کشف حجاب در زمانی رخ داد که حکومت از کمترین محبوبیت برخوردار بود و این اقدام می‌توانست حمایت زنان طبقات بالا و متوسط را در پی داشته باشد. وقتی می‌خواهیم درمورد زنان صحبت کنیم، باید از خود بپرسیم «کدام زنان؟».
برای تحلیل بهتر می‌توان زنان را به دو دسته تقسیم کرد: زنان درباری و زنان عادی.

مقدمه

سیاست کشف حجاب را نباید صرفا با این عنوان تفسیر کرد که قصد دولت این بوده که زنان را از پس پرده بیرون بیاورد. چراکه از سال‌ها پیش بسیاری از زنان شروع به این کار کرده بودند؛ همچنین برخی از اقدامات قبلی دولت زنان را از پس پرده بیرون کشیده بود، از جمله صدور شناسنامه و پاسپورت عکس‌دار برای زنان؛ زیرا رواج شناسنامه عکس‌دار به معنای این بود که چهره زن می‌بایست پیدا باشد و مرد غریبه نیز می‌تواند این چهره را ببیند. پس این سیاست را باید با عینک دیگری غیر از «بیرون کشیدن زنان از پس پرده» دید. کشف حجاب یورشی از سوی دولت بود برای تصرف هر آنچه که بیرون از اختیار آن بود.

تردیدهای حکومت درمورد «کشف حجاب»

اما جدا از این نوع تحلیل‌ها، اتفاقات مربوط به واقعه کشف حجاب نیز نکات مهمی را به ما گوشزد می‌کند؛ نکاتی که نشان‌دهنده تردیدها و دودلی‌های افراد حکومت درمورد نحوه اجرای این سیاست بود. ۱۷ دی ۱۳۱۴ روزی بود که رضاشاه به‌همراه همسرش تاج‌الملوک و دو دخترش، شمس و اشرف، برای اعطای دیپلم به فارغ‌التحصیلان دختر دانش‌سرای عالی در رشته‌های طب و قابلگی در مراسمی شرکت کردند. همسر و دو دختر رضاشاه در این مراسم «بی‌حجاب» بودند. همین پوشش جدید زنان در این مراسم بود که بعدها «کشف حجاب» نامیده شد.

مقدمه

همه شنیده‌ایم که رضاخان با کودتا بر تخت قدرت نشست و به سلسله قاجار پایان داد. اما شاید کمتر از خودمان پرسیده باشیم چنین فردی که با زور به قدرت می‌رسد، چگونه نزدیک به دو دهه پادشاه ایران باقی می‌ماند و در آخر هم نه به دست مردم، بلکه با دخالت دولت‌های خارجی از قدرت کنار می‌رود. به نظر می‌رسد حکومت رضاخان از نوعی مشروعیت در جامعه ایران برخوردار بود؛ اما تا شرایط سال‌های حول‌وحوش ۱۲۹۹ (سال کودتای رضاخان) را در نظر نگیریم، نمی‌توانیم علت مشروعیت حکومت او را درک کنیم.

برای تعیین تکلیف درباب مسئلۀ حجاب اجباری و اعتبار حقوقی این حکم لازم است به این مسئله بپردازیم که حق انتخاب پوشش از جملۀ چه حقوقی است؟ آیا اصلاً انسان در این حوزه واجد حق است؟

حامیان متافیزیک‌های پرهزینۀ بنیادگرایانه، ممکن است مدعی شوند که بنابر متافیزیک مقبول آن‌ها، انسان در اینجا فاقد حق است؛ این خداوند است که چنین حقی دارد و انسان در اینجا جز مطیع‌بودن، به هر عمل دیگر متوسل شود، از لحاظ شرعی مرتکب خطا شده است و مستحق مجازات است.

البته ریشه‌های این استدلال را در قسمت اول بررسی کردیم و نشان دادیم که این سبک از استدلال تا چه اندازه دچار مشکلاتی اساسی است. اولین مشکل، متافیزیک پرهزینه‌ای است که رهیافت‌های مساوات‌طلبانه به‌لحاظ معرفت‌شناختی، از پذیرش آن معذورند. جنبۀ دیگر آن، عدم ‌امکان استنباط حقوقی از گزارۀ یادشده است. کمااینکه در یادداشت پیشین به‌طرزی مبسوط‌تر بیان کردیم، از صرف الزام تشریعی، الزام حقوقی و قانونی لازم نمی‌آید.

اما مسئلۀ پوشش و حق انتخاب آن، از چه بنیانی تغذیه می‌کند و بر چه اساسی استوار است؟