اندیشکده هاتف برگزار می‌کند:

نشست کارنامه علم دینی در ایران

با حضور

دکتر جواد درویش

دکتر محمدتقی موحد ابطحی

از اوایل دهه شصت، همراه با انقلاب فرهنگی و رواج گفتمان نه غربی نه شرقی، در فضای فکری کشور مجموعه‌دغدغه‌هایی مطرح شدند که می‌توان آن‌ها را ذیل عنوان علم دینی گنجاند؛ نوعی داعیه‌ی طرح جدیدی از علوم یا مبتنی‌ساختن علوم فعلی بر بنیادهای الهیاتی، خصوصا الهیات اسلامی.

امروزه همه می‌دانند که حجاب برای جمهوری اسلامی یک مسئلۀ حیاتی است. شاید برای نشان‌دادن این حیاتی‌بودن، همین کافی باشد که بدانیم بر اساس مصوبۀ شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال 1385، 32 نهاد و سازمان باید در راستای ترویج فرهنگ حیا و عفاف کار کنند. اما اشتباه است که فکر کنیم حجاب صرفاً امروز تبدیل به یک معضل شده است. برای مثال در سال 1380، فقط تعداد پرونده‌های مختومه در دادگاه‌های عمومی که با موضوع «اعمال منافی عفت» مطرح شد، نزدیک به 80 هزار مورد بود. از موارد عمده که ذیل عنوان اعمال منافی عفت می‌توان طبقه‌بندی کرد «بدحجابی»، «زنا» و رابطۀ دختر و پسر است.

حتی در سال‌های عقب‌تر نیز چنین آمارهای عجیبی را می‌بینیم. در سمینار امر به معروف و نهی از منکر که در مرداد 1371 برگزار شده بود، این آمار داده شد که تنها در چهار ماه ابتدایی همان سال (1371) «یکصد و سیزده هزار زن تحت عنوان بدحجابی، اشاعۀ منکرات، و فساد و بی‌حجابی بازداشت شدند». «بدحجابی» و «بی‌حجابی» در ایران جرم است، زیرا حجاب در جامعۀ ایران الزام قانونی دارد. حال سوال این است که چه شد حجاب به صورت یک الزام قانونی در آمد.

مناسک پیاده‌روی اربعین، در سال‌های اخیر با اقبالی گسترده از سوی قشرهای مختلف مردم همراه بوده است. در شرایطی که برخی نشانه‌ها، از افول جایگاه مذهب در ایران حکایت دارد، شکوه و رونق این مراسم، جامعه‌شناسان را به بازاندیشی در تحلیل‌هایشان سوق داده است. این بازاندیشی، گاه با تحلیل‌هایی از این مراسم همراه بوده‌اند که به نظر می‌رسد قوت و قوام لازم را ندارند. در اولین تحلیل رایج، حمایت‌های حکومتی از این مراسم، در قالب انعکاس رسانه‌ای گستردۀ آن، حمایت‌های مالی مختلف و… علت این شکوه برشمرده می‌شود. حال اینکه در این سال‌ها بسیاری از مناسک بوده‌اند (مانند مناسک نمازجمعه) که با حمایت‌های مختلف رسمی نیز همراه بوده‌اند اما با شکستی سهمگین در جلب‌نظر مردم مواجه شده‌اند.

گاه تحلیل‌ها سویه‌های صرفا الهیاتی به خود می‌گیرند و مثلا گفته می‌شود که فقط محوریت اسطوره‌ای معنوی چون امام حسین‌(ع) موجب چنین استقبال گسترده‌ای شده است، حال آنکه باز در سالیان گذشته شاهد افول برخی مناسک (مانند روضه‌های خانگی) بوده‌ایم که اتفاقا محوریتشان شخص اباعبدالله(ع) بوده است.

مدرنیته یا شبه‌مدرنیته

تکوین دولت مدرن در ایران با منطقی کاملا متفاوت از آنچه در موطن آن (غرب) بود، شکل گرفت. دولت مدرن در غرب، حاصل سلسله‌ای از تحولات و رخدادهایی بود که به شکلی تدریجی و در سیری طبیعی حادث شد. شکل‌گیری رنسانس، انقلاب صنعتی، عصر روشنگری، تقسیم‌کارهای تخصصی، ظهور سوژه مدرن و… مجموعه‌ای از تحولات را رقم زد که به ظهور دولت مدرن با همه فراز و فرودها و تطوراتش انجامید. اما ظهور دولت مدرن در ایران که در امتداد نگاهی سطحی به تجددخواهی و گفتمان توسعه شکل گرفت، بی‌اعتنا به زیرساخت‌ها و لوازم بایستۀ دولت مدرن و بدون توجه به بافتار فرهنگی و اجتماعی جامعه ایران، سازه‌ای کاریکاتوری از دولت را شکل داد که شاید بهترین تعبیر برای نامیدن آن، دولت «دولت شبه‌مدرن» باشد.

دولت شبه‌مدرن در ایران دولتی بود که تنها ظواهری مدرن داشت اما بسیاری از مناسبات پوسیدۀ حاکم بر دربارهای پادشاهان تمامیت‌خواه گذشته در آن بازتولید شده بود. دولتی که نه بر اساس قانون، بلکه عمدتا بر پایۀ اراده حاکمان و روابط قبیله‌‌ای اداره می‌شد؛ دولتی نه بر اساس تقسیم قوا، بلکه بر اساس تمرکز قدرت؛ نه در خدمت جامعه، بلکه عمدتا برای کنترل آن؛ دولتی که بیش از آنکه تجسد اراده عمومی باشد، نهادی بود برای تضعیف و نادیده‌گرفتن آن. در حقیقت دو عامل اصلی موجب نادیده‌گرفتن جامعه و استغنای دولت شبه‌مدرن از جامعه شد: استغنای معرفتی و استغنای مالی.