یادداشت‌ها

روسیه به دلیل تهاجم به اوکراین از سمت اروپا هدف اعمال تحریم‌های نفتی قرار گرفته است، حال ناچار است حجم زیادی از گاز خود را به هر طریق ممکن بفروشد یا آن را بسوزاند. در این بین ایران (دومین مالک بزرگ ذخایر گازی جهان) اعلام کرده که حاضر است از روسیه گاز وارد کند! این موضوع تبدیل به بحث‌های جنجالی شده است.

 روسیه هم‌اکنون طبق آمارهای مختلف، ۷۵ تا ۹۵ میلیارد مترمکعب گاز مازاد دارد، که پیش‌تر یا به اروپا صادر می‌کرد یا برنامۀ صادراتی داشت. برای نمونه افتتاح نورداستریم-۲ باید حدود دوسال پیش اجرایی می‌شد یا نورداستریم-۱ هم‌اکنون با کمتر از ۴۰درصد ظرفیت خود کار می‌کند، در عمل برای این ظرفیت گاز بازار وجود ندارد و به‌راحتی قابل‌ تغییر مسیر به بازارهای غیراروپایی مثل بازیگران بزرگی مانند چین و هند (که آن ها هم سهمی برای عرضۀ گاز روسیه قائل خواهند شد) به‌دلیل ضعف زیرساخت‌های اتصالی نیست.

تجارت و سوآپ گاز

تجارت گاز مجموعه‌ای از اقدامات شامل واردات، سوآپ، ترانزیت و صادرات گاز است که کشورهای مختلف سعی می‌کنند با استفاده از موقعیت جغرافیایی خود، بیشترین منفعت اقتصادی و سیاسی را کسب کنند.

سوآپ گاز روسیه به تعبیری به‌معنای بازاریابی ایران برای روس‌هاست یعنی اینکه ایران گاز روسیه را دریافت کند و با کسرکردن حق سوآپ که معمولا بین ۵ تا ۱۰درصد حجم گاز ورودی است، گاز خود را تحویل مشتری گازی روسیه در کشورهای دیگر دهد (به‌هدف صرفه‌جویی در هزینۀ حمل‌ونقل). نکته این است که ایران باید دقت کند که بازار گاز خودش را تقدیم روسیه نکند و به دنبال بهینه‌ترین سناریو برای حداکثرسازی منافع خود باشد.

مصرف بالای گاز در داخل کشور مانع از توسعۀ بازارهای صادراتی گاز ایران شده است و خرید یا سوآپ گاز ارزان روسیه و تجارت با آن می‌توانست فرصتی برای تبدیل ایران به هاب گازی منطقه باشد البته باید توجه داشت که روابط اقتصادی و تجاری ایران و روسیه خصوصاً درزمینۀ انرژی سابقه خوبی ندارد. در گذشته توافقنامه‌های نسبتا زیادی منعقد شده که کمتر تبدیل به قرارداد شده و روسیه به تعهدات خود پایبند نبوده است.

در مورد سواپ گاز و فرآورده فرصت‌های محدودی وجود دارد به لحاظ اینکه با توجه به تحریم‌های هر دو کشور بازارهای هدف ما یکی است و به‌نوعی رقیب هم هستیم. مشکل دیگر این است که مرز مشترک هم با روسیه نداریم و این هم کار را سخت می‌کند.

افزایش صادرات LNG و حداکثرکردن ظرفیت خط لوله به چین، گزینه‌هایی است که در کوتاه‌مدت نهایتا نصف حجم صادراتی به اروپا را پوشش می‌دهد ولی همچنان گاز روسیه می‌تواند به صورت مازاد باقی بماند.

موضوع قیمت نیز چالشی اساسی دارد. قیمت گاز وارداتی کشورهای خاورمیانه و جنوب غرب آسیا طی دوسال اخیر بیش از 50درصد پایین‌تر از قیمت صادرات روسیه به اروپا بوده است. اما روس‌ها با مازاد گاز زیادی مواجه هستند و این موضوع می‌تواند موجب کاهش قیمت گاز برای صادرات باشد، اتفاقی که به‌صورت مشابه در حوزۀ صادرات نفت روسیه رقم خورد و با تخفیف‌های 20 -30 دلاری صادر می‌شد.

ایران می‌تواند برای انتقال گاز روسیه از ترکمنستان و با برعکس‌کردن (Reverse) خط لوله CAC که در گذشته گاز ترکمنستان را به روسیه وصل می‌کرد و هم‌اکنون از ظرفیت ۳۰ تا ۵۰ میلیارد مترمکعبی انتقال آن از ترکمنستان تنها ۵.۵ میلیارد مترمکعب آن فعال است، استفاده کند. ترکمن‌ها هم در شرایط نااطمینانی کنونی به نظر نمی‌رسد با روس‌ها سرسختی نشان دهند.

همچنین یکی از گزینه ها برای سوآپ گاز روسیه کشور ارمنستان است. کشوری که ذخایر نفت و گاز و حتی پالایشگاه نفت خام نداشته و همواره به‌عنوان یک واردکننده از همسایگان خود بوده است. 15درصد از واردات گاز ارمنستان از ایران تامین می شود. گاز طبیعی با سهم حدود 60درصد، بیشترین سهم را در عرضۀ انرژی ارمنستان دارد.

وضعیت دیگر کشورهای همسایه هم بدین قرار است: قرارداد صادرات گاز ایران به «ترکیه» سالانه 10میلیارد متر مکعب است، اخیرا اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه، نسبت به افزایش واردات گاز از ایران تمایل نشان داده است. همچنین ایران دو قرارداد صادرات گاز به بغداد و بصره «عراق» نیز در جریان دارد که بر مبنای آن باید به ترتیب روزانه 35 و 25میلیون متر مکعب گاز به عراق صادر کند. اخیرا احمد العبادی سخنگوی وزارت برق عراق به مذاکره با ایران برای افزایش واردات گاز اشاره کرده است. قرارداد صادرات سالانه 8میلیارد متر مکعب گاز ایران به «پاکستان» نیز به دلایل مختلفی از سال 2014 تا الان اجرایی نشده است. این قرارداد تا سال 2039 دارای اعتبار است. همچنین ایران ظرفیت صادرات گاز به عمان را نیز دارد.

اگر ایران فعالانه در وضع کنونی از فرصت تنش بین روسیه با غرب که روس‌ها را مجبور به یافتن بازارهای جدید برای ظرفیت صادرات گاز خود کرده است، استفاده نکند ممکن است روس‌ها به سناریوهای دیگر بیندیشند. یکی از سناریوهای روسیه، به رسمیت شناختن طالبان و صادرات گاز از مسیر افغانستان به پاکستان است.

واردات گاز توسط ایران از روسیه می‌تواند نیاز ایران به گاز ارزان روسیه را تأمین کند و از آن سمت تحریم روسیه را دور زده و بخشی از گاز این کشور را صادر کند و حق ترانزیت آن را دریافت کند اما ایران نباید به واردات از روسیه وابسته شود و توسعۀ میادین گازی خود را رها کرده و امتیاز بهره‌برداری از آن را به شرکای عرب منطقه واگذار کند. ایران باید به‌دنبال تجارت گاز و ایفای نقش بین‌المللی به‌منظور حفظ امنیت بازار انرژی باشد، که در آینده اگر توسعه منابع گازی‌اش اتفاق بیفتد سهم بازار خود را حفظ کند. جذب سرمایۀ داخلی یا خارجی برای توسعه میادین گازی ایران بسیار مهم است چراکه اگر سرمایه‌گذاری مناسب انجام نشود، همین مقدار فعلی گاز صادراتی هم از دست می‌رود و ایران مجبور می‌شود تمام واردات خود را صرف مصرف داخل کند.

واردات گاز روسیه برای تامین نیازهای داخلی ایران

ایران بعد از روسیه، بزرگترین ذخایر گازی جهان را دارد، اما تلفات زیاد گاز و راندمان بسیار کم بخش‌های مصرفی گاز، خصوصا نیروگاه‌ها و صنایع به حدی بحرانی است که کسری گاز هنگفتی دارد.

ایران در زمستان سال گذشته با کسری روزانه ۲۵۰میلیون متر مکعبی گاز مواجه بود و مصرف سوخت‌های آلاینده در کشور را به‌شدت افزایش داده بود. ۱۵میلیارد لیتر سوخت، شامل ۹میلیارد لیتر گازوئیل و ۶میلیارد لیتر مازوت، در نیروگاه‌ها برای تامین پایدار برق کشور سوزانده شده است. به نظر می‌توان استدلال کرد که گاز روسیه می‌تواند جایگزین مصرف گازوئیل و مازوت شود.

اگر روسیه گاز خود را به قدر کافی ارزان به ایران بفروشد، ایران با جایگزین‌کردن گاز روسیه با سوخت‌های مایع مصرفی در بخش نیروگاهی (مازوت و گازوئیل با گاز) می‌تواند باعث کاهش آلودگی هوای کلان‌شهرها و انتشار گازهای گلخانه‌ای ایران شود.

در حال حاضر طبق آمار بورس انرژی، قیمت هر لیتر گازوئیل 0.78دلار و قیمت هر لیتر مازوت 0.47دلار است. طبق محاسبات اگر هر متر مکعب گاز روسیه با قیمت فعلی صادرات گاز ایران به ترکیه یعنی 0.25 دلار وارد شده و جایگزین گازوئیل و مازوت در نیروگاه‌ها شود، به نظر می‌آید ایران می‌تواند با صادرات سوخت مایع، سالانه 6میلیارد دلار «سود» کسب کند.

در مجموع به نظر می رسد که واردات و سوآپ گاز روسیه اگر درست انجام شود، می‌تواند یک بازی برد-برد بین ایران و روسیه باشد.