فهرست مطالب
نقدی بر مسابقۀ تسلیحات تکنولوژیک بر بستر اینترنت
شروع ماجرا
در اواخر دهۀ 1990 میلادی میلیونها کاربر اینترنت در ایالات متحده آمریکا از خدمات اشتراکگذاری فایلهای نظیربهنظیر[i] (p2p) که انتشار فایلهای دارای حق مالکیت معنوی مانند موسیقی را تسهیل میکرد، استقبال بینظیری کردند. این موضوع با اینکه مورد استقبال بسیاری از کاربران قرار گرفت اما میتوانست مانع از اجرای قانون ملی حق مالکیت معنوی در آمریکا گردد و یکی از مصادیق این ادعا باشد که اینترنت میتواند کارکردی را محقق سازد که قوانین جاری در محدودههای مرزها به شکلی سیستماتیک از تنظیمگری آن عاجزند، اما این نگاه خوشبینانه بود.
شکایتهای مطرحشده توسط انجمن صنعت ضبط آمریکا[ii] (RIAA)استفاده از چنین خدماتی را تحت تاثیر جدی قرار داد. انجمن صنعت ضبط آمریکا در سه شکایت مختلف نشان داد که قوانین قلمرو جغرافیایی و فیزیکی ایالات متحده آمریکا در مورد قانون ملی حق مالکیت معنوی بر بستر اینترنت نیز نافذ است. این انجمن در نخستین اقدام خویش با موفقیت از نَپستِر[iii] که مبتنی بر یک فهرست مرکزی برای تسهیل اشتراکگذاری فایل استفاده میکرد، شکایت کرد [1, p. 106]. در مرحلۀ بعد، با شکایت از گروکستر[iv] ، حکم مهمی از دادگاه عالی گرفت که بر اساس آن شرکتها نمیتوانند به طور قانونی مدل تجاری خود را بر اساس نقض حق مالکیت معنوی قرار دهند [1, p. 121] و نهایتا در شکایت سوم، تعداد قابلتوجهی دعوی را علیه کاربران فردی در دادگاههای ایالات متحده آمریکا به راه انداخت [1, pp. 114-115].

نهایتا اینکه در نتیجه این محیط حقوقی که در قلمرو فیزیکی و جغرافیایی برقرار بود و در فضای سایبری نیز امتداد یافت، بستری را فراهم کرد تا آیتونز[v] توسعه چشمگیری را تجربه کند [1, pp. 114-115] و نهایتا و بهطور خلاصه، قانون سنتی حق نسخهبرداری سرزمینی نه تنها در فضای فیزیکی به کناری نهاده نشد، بلکه در فضای سایبری نیز امتداد یافت.
با کمی دقت در مثال فوق میتوان موارد مشابه بسیاری را نیز به یاد آورد، مواردی که در آن بهواسطۀ توسعۀ فناوری در عرصهای مشخص، خدمت نوآورانهای در جامعه مورد استقبال و استفاده قرار میگیرد که در برخی موارد کارکرد آن مطلوب حاکمیت حاکم بر آن جامعه نیست و حاکمیت با راهبردهای مختلفی سعی در مدیریت آن پدیدۀ فناورانه دارد، گاه سعی میکند به شکل عریانی به ستیز با آن برخیزد تا آن را نابود کند، گاه عدم دسترسی عموم مردم جامعه به آن را راهکار خویش میبیند، در برخی موارد سعی در تنظیم آن بهواسطۀ ابزارهای سخت و نرمِ سلبی یا ایجابی حاکمیتی دارد، گاهی نیز تلاش میکند با ارائۀ آلترناتیو مطلوب خود عموم مردم را از استفاده از پدیدۀ مرسوم بازداشته و به سمت استفاده از گزینه ارائهشده توسط خویش هدایت کند.
نتایج این مواجهه در موارد متعدد و در کشورهای مختلف متفاوت است، در برخی از کشورها مطلوب سیاستگذار با استفاده از یک یا چند مورد از راهبردهای فوق محقق شده و سیاستگذار به هدف سیاستی خویش میرسد و گاه نیز پس از اینکه تمامی موارد را آزمود و نتیجۀ مطلوبش حاصل نشد تسلیم شده و حتی در مواردی خود نیز به خیل کاربران آن میپیوندد، اما پس از پرداخت هزینهای گزاف. به نظر میرسد سابقۀ تاریخی ایرانیان پر است از نتایجی از سنخ دوم، سابقهای که میتوان در آن رادیو، تلویزیون، ماهواره، اینترنت پرسرعت و… را سراغ کرد.
مسابقۀ تسلیحات تکنولوژیک
این مواجهه را شاید بتوان به یک «مسابقۀ تسلیحات تکنولوژیک» تشبیه کرد، اصطلاح «مسابقه تسلیحاتی» ناگزیر نام سیاستمداران دورۀ جنگ سرد را در ذهن زنده میکند، سیاستمدارانی که با ادعای راهبرد بازدارندگی، به شکل دیوانهواری بر روی خلق، توسعه و تولید و انباشت تسلیحاتی بیش از تسلیحات دشمن خود سرمایهگذاری میکردند. بحث در مورد علل و پیامدهای مسابقه تسلیحاتی جنگ سرد بسیار زیاد است، اما اصطلاح مسابقه تسلیحاتی امروزه معنایی فراتر از میراث نظامی آن پیدا کرده است و گفتمان سیاسی، حقوقی و اقتصادی را نیز به خدمت گرفته و اتفاقا امروزه کمتر ارتباطی با موشکهای بالستیک قارهپیما یا کلاهکهای هستهای دارد. آنچه در ادامه به آن خواهم پرداخت کاربست این مفهوم در حوزۀ اینترنت و همچنین نوآوریهای فناورانهای است که بر بستر اینترنت شکل میگیرد.
مسابقات تسلیحاتی فناورانه کاملاً مشابه مسابقات نظامی نیستند. در حالی که این دو خصوصیات مشترکی دارند، اما از نظر اینکه چگونه مفاهیم برجستهای مانند بازدارندگی و سیاست در تصمیمگیری هر یک از طرفین به ایفای نقش میپردازند، بهشدت متفاوت هستند. علاوه بر این، مدلسازی مسابقۀ تسلیحاتی به پیشبینی وقوع دو پیامد منفی اصلی مربوط میشود: سرمایهگذاری نظامی ناکارآمد و درگیری نظامی خشونتآمیز [2, p. 939]، حال آنکه مدلسازی مسابقه تسلیحات فناورانه به ناکارآمدیهایی مربوط میشود که رفتار توزیع عایدی ایجاد شده و یا عایدی ازدسترفته (زیان حاصل) را بین دو طرف تشریح میکند.
مسابقۀ تسلیحات تکنولوژیک در بستر اینترنت مسابقهای است که دو طرف آن نه رهبران جنگ سرد بلکه حاکمیت یک کشور و کاربران آن نوآوری فناورانه هستند (کاربرانی که میتوانند افراد و یا کسبوکارها باشند). حاکمیتی که با بهکارگیری ابزارهای فناورانه، قانونی و قضایی خاصی سعی در محدودیت دسترسی کاربران دارد و کاربرانی که با استفاده از توسعۀ فناوریهایی دیگر سعی در دورزدن این محدودیتها دارند.
ظهور طرف سوم
در این مسابقه هر کدام از طرفین دست به اقدامات حفاظتی یا تهاجمی میزنند که هدف آن دفاع از دستاوردهای خودی یا به دست آوردن قلمرو دستاوردها یا دسترسی منابع طرف مقابل است [2, p. 938]. البته در این مورد جز دو طرف اصلی مذکور طرف ثالثی نیز وجود دارد و آن توسعهدهندگان آن نوآوری فناورانه هستند که این طرف سوم میتواند در تعامل با هر دو طرف کار کند و از همکاری هر دو طرف سود ببرد، حال اینکه در هر زمان مشخص این طرف سوم (که به ادعای متن حاضر بازیگر تعیینکنندۀ این دینامیک تقابلی است) با کدام یک از طرفین و یا حتی با هر دو همکاری کند بستگی به صرفۀ اقتصادی و انتفاع مورد انتظار او دارد.
رقابت دوسرباخت!
آنچه من در ادامۀ این مطلب سعی خواهم داشت تا به تبیین آن بپردازم این است که مسابقۀ تسلیحات تکنولوژیک در عرصۀ اینترنت بین مخالفان محدودیت (کاربران اینترنت و همین طور پلتفرمهای مبتنی بر آن) و مدافعان محدودیت (نهادهای حاکمیت) اساسا نامطلوب است و عایدیهای کسبشده توسط هر یک از طرفین در کوتاهمدت دوام خواهد داشت، زیرا تعادل این بازی عایدی منفی هر دو بازیگر اصلی و عایدی مثبت بسیار قابلتوجه برای بازیگر طرف سوم بازی است. به این معنی که در مسابقۀ تسلیحات تکنولوژیک در بستر اینترنت چونان هر بازی استراتژیک دیگر طرفین بازی با هر حرکتی (رفتار استراتژیکی) که از خود نشان میدهند در واقع خواه یا ناخواه دست به بازتقسیم مجدد عایدیها و زیانهای ایجادشده، میزنند. اگر طرفین تصمیم بگیرند به جای رفتار مسابقهای، متعهد به رسیدن به توافق باشند، احتمالاً مسابقه با هزینههای کمتری نسبت به حالتی که دو طرف متعهد یا ناگزیر به برندهشدن هستند، خاتمه مییابد. به عبارت دیگر در این حالت تصمیم به تقسیم عایدی یا زیان ایجاد شده برای هر دو طرف، سقف هزینه قابل قبول را کاهش میدهد. و این مورد زمانی اتفاق میافتد که یکی از طرفین و یا هر دو طرف دیگر مایل به ادامۀ این مسابقه نباشند.
شایان ذکر است که در اینجا مقصود از عایدی یا زیان حاصل لزوما عایدی یا زیان اقتصادی نیست. رقابتهای تسلیحات تکنولوژیک در عرصۀ اینترنت نه تنها میتوانند منافع و هزینههای مستقیم داشته باشند، بلکه اثرات خارجی عموما منفی نیز دارند [3]. و لهذا برآوردی که باید از نتیجۀ یک مسابقه تسلیحاتی داشت باید مبتنی بر مقایسۀ مجموع هزینههای مستقیم به اضافه اثرات خارجی منفی و مجموع منافع مستقیم به اضافه اثرات خارجی مثبت باشد. من استدلال میکنم:
الف. رفتار رانتجویانه
که مسابقات تسلیحات تکنولوژیک بر بستر اینترنت اساساً رفتاری رانتجویانه است، به این معنی که سرمایهگذاری صورتگرفته در این بخش اساسا منجر به تولید ارزش خالصِ مازاد برای هیچ یک از دو طرف اصلی نمیشود، بلکه طرفهای اصلی بازی (حاکمیت و کاربران) در یک تواتر چرخهای و آن هم در افق کوتاهمدت در جایگاه برنده و بازندۀ این مسابقه تسلیحات تکنولوژیک قرار میگیرند، حال آنکه ارزش مازاد ایجادشده (حاصل سرمایهگذاری هر دو طرف اصلی این مسابقه) «به طور مستمر» عاید طرف سوم که همان توسعهدهندگان آن نوآوری تکنولوژیک تقابل هستند، خواهد شد. بنابراین میتوان استدلال کرد که عایدی خالص این مسابقه برای دو طرف اصلی منفی است، زیرا عایدی حاصل پیوسته نصیب طرف سوم این بازی شده است، حال آنکه هر دو طرف اصلی(حاکمیت و کاربران) هزینۀ قابلتوجهی را در این تقابل صرف کردهاند.
در تشریح مورد بالا، مثال چین شاید به روشنشدن ادعا کمک کند. تعداد کاربران اینترنت در چین در سال 2005 در حدود 100 میلیون نفر بوده است [1, p. 87]، حال آنکه این رقم در سال 2020 بالغ بر 988 میلیون نفر گزارش شده است و این یعنی در حدود 71 درصد جمعیت این کشور از اینترنت بهره میبرند [4]. اما اینترنت آنها به شدت سانسورشده است [1, p. 90] . دولت چین یک فایروال بر روی تمام ترافیک بینالمللی اینترنت اعمال کرده است و تمام ترافیک بین چین و برخی از آدرسهای IP ممنوعه و نامهای دامنه خارج از چین را مسدود میکند. دولت چین همچنین یک رژیم سانسور داخلی گسترده را راهاندازی و اداره میکند. کاربران اینترنت در چین نمیتوانند پیامهایی حاوی کلمات ممنوع ارسال کنند یا از دولت انتقاد کنند. پیامها بدون پستشدن بررسی و حذف میشوند و در برخی موارد ممکن است منجر به بازداشت ارسالکنندۀ پیام شوند. حتی نظرات کمترانتقادی نیز در اغلب موارد پاک شده و به دریافتکنندۀ پیام نمیرسند [1, pp. 95-97]. این اقدام دولت چین هزینۀ بسیار زیادی را هم بر دولت و هم بر جامعه چین تحمیل نموده است، اما نکتۀ جالبتوجه اینکه بسیاری از نرمافزارهایی که این حجم گسترده سانسور را ممکن میسازد، توسط شرکتهای آمریکایی چون سیسکو[vi] و یاهو که بخشی از رونق اینترنت به واسطۀ آنها صورت پذیرفته است ، طراحی و مدیریت میشوند [1, p. 95].
یا به عنوان مثال محدودیتهای اخیر اینترنت در ایران پس از اعتراضات شهریور 1401 موجب افزایش 3 هزار درصدی جستوجوی ایرانیها برای فیلترشکن شده است. همزمان جستوجو برای ویپیانها که راهکاری برای دورزدن فیلترینگ بهوسیلۀ یک سرور میانه محسوب میشوند نیز در دو هفتۀ نخست اعتراضات اخیر 5 هزار درصد رشد کرده است و از سوی دیگر درخواست روزانه 40 هزار کاربر سرویس نتلینک به یک میلیون درخواست رسیده که 10 برابر میزان عادی است [5]. اتفاقی که بهخوبی نشاندهندۀ توزیع عایدی این تقابل به نفع طرف سوم بازی است.

ب. کاهش بازده
مسابقات تسلیحات تکنولوژیک بازده موردانتظار سرمایهگذاری خلاقانه را برای همۀ ارائهدهندگان محتوا و خدمت در آینده کاهش میدهد، زیرا ثبات و پیشبینیپذیری فعالیت در این فضا را برای کاربران بهشدت دچار اختلال میکند و این موضوع یک اثر خارجی منفی قابلتوجه ایجاد میکند.
در مدت زمان محدودیت اینترنت در ایران در حدود 500 تا 700 هزار کسبوکاری که در اینستاگرام فعالیت میکردند، تعطیل و در حدود 35 هزار میلیارد تومان به اقتصاد حوزه فناوری اطلاعات و 45 هزار میلیارد تومان به کسبوکارهای سایر حوزهها خسارت وارد شده است [6]. این ضرر 80 هزار میلیارد تومانی کسبوکارها، مضاف بر اینکه تعدیل نیروی قابلتوجهی در پی خواهد داشت، توان بنگاههای موجود و انگیزۀ بنگاههای بالقوه برای سرمایهگذاری در این حوزه را به شکلی اساسی متاثر کرده و میتواند مانع از ورود افراد جدید به اکوسیستم این حوزه شود که این موضوع بهشدت ارائه خدمات نوآورانه در این اکوسیستم را دچار اختلال میکند.
منابع:
[1] | J. Goldsmith و T. Wu, “Who Controls the Internet? Illusions of a Borderless World,” Oxford University Press, 2006. |
[2] | L. Kovarsky, “A Technological Theory of the Arms Race,” Indiana Law Journal, جلد 81, شماره 3, p. 918, 2006. |
[3] | P. J. Weiser, “The Internet, Innovation, and Intellectual Property Policy,” Columbia Law Review, p. 561, 2003. |
[4] | L. L. Thomala, “Number of internet users in China 2008-2021,” Statista, 2022. |
[5] | A. Fleck, “VPNs Surge Amid Protests, Conflict and War in 2022,” Statista, Sep 30, 2022. |
[6] | آ. پارساپور, “فیلترینگ با اینستاگرام چه کرد؛ کاربرانی که نیستند، لایکهایی که گم شدند,” دیجیاتو, 8 آبان ۱۴۰۱. [درون خطی]. Available: https://digiato.com/article/2022/10/30/filtering-effects-on-instagram-in-iran. |
[i] . peer to peer
[ii] . Recording Industry Association of America
[iii] . Napster
[iv] . Grokster
[v] . iTunes
[vi] .Cisco