فهرست مطالب
امروزه نوآوری در صنایع مختلف به‌سرعت در حال تغییر چشم‌اندازهای جهانی است و فرصت و چالش‌های جدیدی برای کسب‌وکارها ایجاد کرده‌است. اکوسیستم نوآوری اسرائیل، در برآورد چالش‌های ناشی از این تغییرات روزافزون یک نمونه و الگوی بسیار موفق، نه‌تنها برای کشورهای درحال‌توسعه، بلکه برای کشورهای صنعتی توسعه‌یافته است.
ملت استارتاپ‌ها
اسرائیل با جمعیت حدود 9 میلیون نفر در سرزمین‌های اشغالی ساحل مدیترانۀ شرقی، مدت‌هاست لقب «ملت استارتاپ‌ها» (Startup Nation) را یدک می‌کشد. این کشور با بیش از 6000 استارتاپ فعال، پیشرو باقی کشورها به لحاظ سرانۀ استارتاپ و دومین قطب داغ نوآوری و فناوری، پس از سیلیکون‌ولیِ کالیفرنیا، در جهان است.
بالغ بر 250 شرکت جهانی، مراکز تحقیق و توسعه (R&D) خود را در این کشور تاسیس کرده‌اند که 80 مورد از آن‌ها جزو رتبه‌بندی 500 تایی Fortune هستند. دو سوم از این مراکز متعلق به غول‌های تکنولوژی آمریکایی‌اند، مانند فیسبوک، گوگل، اپل، مایکروسافت و اینتل؛ اما شمار شرکت‌های چینی و کره‌ای مانند هوآوی و سامسونگ نیز رو به افزایش است.
طبق آمار ثبت‌شده، مابین سال‌های 1999 تا 2014، اسرائیلی‌ها 10185 شرکت راه‌اندازی کردند که نیمی از آن‌ها هنوز فعال‌اند و حدود 3 درصد از آن‌ها دارای درآمد سالانۀ بیش از 100 میلیون دلار هستند. تعدادی از آن‌ها به تک‌شاخ‌های میلیارد دلاری (billion-dollar unicorns) تبدیل شدند و متعاقبا توسط غول‌های فناوری خارجی خریداری شدند (مانند وایبر و وِیز که به ترتیب توسط راکوتان و گوگل خریداری شدند). برخی از شرکت‌های اسرائیلی نیز به دنبال عرضۀ سهام خود در بازارهای مالی خارجی بودند که در نتیجۀ آن از سال1980، 250 شرکت اسرائیلی با تمرکز بر فناوری در NASDAQ ثبت عمومی شدند. اکنون بعد از امریکا و چین، اسرائیل بیشترین نماینده را در NASDAQ دارد؛ حتی بیشتر از تمامی نمایندگان اروپایی در این بازار. اسرائیل علی‌رغم مساحت و جمیعت اندکش، تاثیر عظیمی بر نوآوری جهانی گذاشته‌است.
محدودیت‌ها و فرصت‌ها، سیاست‌گذاری‌ها
اکوسیستم نوآوری اسرائیل، تا حدودی ماحصل آسیب‌پذیری‌های متعدد بومی این کشور است. تقریبا بدون هیچ منبع طبیعی، پتانسیل محدودی برای صنایع وابسته به منابع اولیه در آن وجود داشت. در نتیجه لازم بود اسرائیل سرمایه‌گذاری هنگفتی در آموزش‌وپرورش و ارتقاء استعدادهای فکری مردمش انجام دهد و در همین راستا، اقتصاد آن به طور طبیعی به سمت صنایع نوآورانه و دانش‌بنیان جهت‌گیری کرد. برای مثال، اسرائیلی‌ها توانستند بر معضل کمبود آب شیرین در منطقه‌شان غلبه کنند و با توسعۀ فناوری‌های تراز دنیا در آبیاری قطره‌ای و نمک‌زدایی، پیشتاز حوزۀ کشاورزی بیابانی در جهان شدند؛ بخشی از بیابان‌های این منطقه امروزه دیگر تبدیل به باغ‌های خرما و زیتون شده‌اند و این محصولات بخش قابل توجهی از صادرات کشاورزی آن را تشکیل می‌دهند.
تحریم جهان عرب نیز موجب قطع ارتباط اسرائیل با بازارهای منطقه‌ای شده‌است. برای دورزدن این حصر ژئوپلتیک، بسیاری از شرکت‌های اسرائیلی بر صنایع پیشرفته مانند نرم‌افزار و اینترنت تمرکز کردند تا توسط مرزها، و یا عواملی مانند هزینه‌های حمل‌ونقل، محدود نشوند. صادرات فناوری‌های پیشرفته، با بیش از 16میلیارد دلار در سال، حدود 30درصد از کل صادرات اسرائیل را تشکیل می‌دهد. مدیر سرمایه‌گذاری مایکروسافت در اسرائیل و اروپا (اسنیر، Snir) می‌گوید: «شرکت‌های اسرائیلی ساخته می‌شوند تا از روز اول در سطح جهانی رقابت کنند.» اگرچه آن‌ها مجبورند بازارهای صادراتی دوردست را هدف قرار دهند، اما این به آن‌ها کمک کرده است تا جهت‌گیری جهانی داشته باشند و با مشتریان خارجی به بهترین وجه تعامل داشته باشند. اسنیر می‌گوید: «این چیزی است که نمی‌توانم درمورد استارتاپ‌های اروپایی بگویم. اروپا بازار بزرگی است، بنابراین استارتاپ‌ها در آنجا با پرداختن به بازارهای محلی شروع می‌کنند و بعدا به گسترش جهانی فکر می‌کنند.»
دولت اسرائیل به خوبی متوجه اهمیت اقتصاد مبتنی بر صنایع دانش‌بنیان و نوآورانه شده و سیاست‌های حمایتی خود را به خصوص از دهۀ1990 اعمال کرده‌است. دولت اسرائیل پروژۀ انکوباتورهای فناوری را در اوایل دهۀ1990 آغاز کرد و اکنون بیش از 25انکوباتور در سراسر آن وجود دارد که همگی خصوصی شده‌اند. خروجی این انکوباتورها امروزه بیش از 1100 شرکت است که بالغ بر 45درصد از آن‌ها موفق به جذب سرمایه‌گذارهای مختلف شده‌اند. از دیگر نمودهای سیاست‌گذاری دولتی، می‌توان به تاسیس دفتر دانشمندان ارشد (Office of the Chief Scientist, OCS) در وزارت اقتصاد و دفاتر انتقال تکنولوژی (Technology Transfer Offices, TTO) در دانشگاه‌ها _ اولین موسسه از این دست در جهان_ در اواخر دهۀ1960 میلادی اشاره کرد. تاسیس این دفاتر سبب شکل‌گیری ارتباط قوی میان صنعت و دانشگاه، و همچنین باعث تجاری‌سازی انبوه تحقیقات دانشگاهی در اسرائیل شده‌است. برای مثال دفتر انتقال تکنولوژی یِدا (Yeda) از دانشگاه ویزمن (Weizmann)، فقط در سال‌های 2001 تا 2004 حدود 200میلیون دلار از فروش حق امتیازهایش درآمد داشته و تا سال 2006 یدا بالاترین درآمد را در میان موسسات دانشگاهی جهان برای خود به ثبت رسانده‌است.
ظرفیت فوق‌العادۀ تحقیق و توسعه
در اثر این سیاست‌گذاری‌های آموزشی، دانشگاه‌های اسرائیل شدیدا به تحقیقات کاربردی گرایش دارند. اسرائیل با صرف 4/5درصد از GDP خود در حوزۀ R&D، رتبۀ نخست دنیا را در این زمینه دارد و این در حالی است که میانگین این شاخص در میان کشورهای عضو OECD در حدود 6/2درصد است. حدود 40درصد از این سرمایه‌گذاری‌ها در حوزۀ R&D از طریق دانشگاه‌ها صورت می‌گیرد. در نتیجه، دانشگاه‌های تل‌آویو، ویزمن و تکنیون همگی جزو ده متقاضی اول ثبت اختراع در امریکا هستند.
یکی دیگر از منابع قدرت تحقیق و توسعه در اسرائیل، ارتش آن است. تحقیق و توسعۀ نظامی در اسرائیل در دهه‌های1960 و 1970 به طور پیوسته رشد کرد و 30درصد از کل هزینه‌های نظامی را به خود اختصاص داد. در این بین نیز برخی از صاحب‌منصبان نظامی یا دیگر افراد با حمایت‌های دولتی شروع به انتقال نوآوری‌های دفاعی به پروژه‌های غیرنظامی کردند که در نتیجۀ آن سرریز دانش و فناوری از صنایع دفاعی به کل اکوسیستم نوآوری اسرائیل صورت گرفت. به گفتۀ بنیان‌گذار شتاب‌دهندۀ مایکروسافت، زک وایسفلد (Zack Weisfeld)، نیازهای نظامی اسرائیل منجر به فناوری‌های پیشرفته در حوزۀ یادگیری ماشین و بینایی و همچنین تحلیل داده شده است. امروزه بسیاری از کسب‌وکارهای اینترنتی سراسر دنیا برای تجزیه و تحلیل کلان‌داده‌ها به شرکت‌های اسرائیلی مراجعه می‌کنند. در راستای سرریز فناوری از صنایع دفاعی نیز، بسیاری از شرکت‌های فناوری دفاتر خود را در اطراف پایگاه‌های نظامی اسرائیل تاسیس می‌کنند. از همین رو زمانی که وزارت دفاع اسرائیل تصمیم گرفت برخی پایگاه‌های خود را به بیرشوا، شهری در صحرای نقب منتقل کند، شرکت‌هایی مانند IBM و Telecom نیز به دنبال آن نقل مکان کردند.
فرهنگ و منابع انسانی
یکی از عوامل مهم شکوفایی اکوسیستم نوآوری اسرائیل نیروی انسانی تحصیل‌کرده و ماهر آن است. اسرائیل با صرف 1/6درصد از GDP خود در موسسات تحصیلی و آموزشی، در بین 5 کشور برترOECD از این لحاظ جای دارد. دانشگاه‌های اسرائیل به لحاظ رتبه‌بندی آموزشی، در صدر دانشگاه‌های خاورمیانه و در بین صدوپنجاه دانشگاه برتر دنیا قرار دارند؛ همچنین 9 شهروند با اصالت اسرائیلی از سال 2002 تا کنون برندۀ جایزۀ نوبل شده‌اند. جوانان اسرائیلی علاوه بر تحصیلات آکادمیک، طی خدمت سربازی خود مهارت‌های فنی-مدیریتی پیشرفته‌ای آموزش می‌بینند که نقش به‌سزایی در روحیۀ کارآفرینی آنان ایفا می‌کند.
علاوه بر این‌ها، این رژیم پذیرای چندین موج از دانشگاهیان مهاجر از سراسر دنیا بوده است، به‌خصوص بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در اواخر سدۀ گذشته. فرهنگ اسرائیلی نیز از سوی کارشناسان به عنوان عامل برجسته‌ای در پیشبرد نوآوری و کارآفرینی آن شناخته شده‌است. ادبیات آکادمیک اسرائیل تصریح می‌کند که دولت اسرائیل بر اساس یک «ایدوئولوژی ملی» در راستای توسعۀ اقتصاد مبتنی بر علم و فناوری تاسیس شده‌است. اسرائیلی‌ها خود را از نظر فرهنگی جامعه‌ای بازتر از آمریکایی‌ها می‌دانند. به همین دلیل نیز ایجاد شبکه‌های انتقال غیررسمی و غیرمستقیم دانش و فناوری در میان آنان شایع‌تر است. همچنین در میان دولت و جامعۀ اسرائیلی، تمایل به عمل‌گرایی با آگاهی از کاستی‌های سیستم و اصلاح آن‌ها بسیار رایج است. البته جای تاکید دارد که فرهنگ اسرائیلی بسیار متاثر از هویت نظامی این کشور است، و در نتیجۀ همین تاثیر و تاثرات فرهنگی کم‌ترین فاصلۀ سلسله‌مراتبی نظامی-تجاری ممکن در آن برقرار است.
